Co znajduje się w polskim godle? Czy w polskim godle jest orzeł?
Dr Tomasz Pietras
Rekonstrukcja herbu z rewersu pieczęci majestatycznej króla Polski – Przemysła II z 1295/ Wikipedia CC
Orzeł
(Aquila) to jeden z najstarszych symboli w dziejach cywilizacji
śródziemnomorskiej, znany także innym kręgom kulturowym od Ameryki
prekolumbijskiej po wyspy Azji południowo-wschodniej. Ludzie od
tysiącleci podziwiali jego piękną sylwetkę, siłę, wytrwałość oraz
swobodny lot zwrócony ku niebu. Ten majestatyczny ptak stał się również
symbolem rodzącego się Państwa Polskiego.
Orzeł starożytnym symbolem
W wielu kulturach indiańskich orzeł to istota słoneczna, zwrócona ku niebu, w przeciwieństwie do ziemskiego jaguara. Jego pióra jako symbole promieni słonecznych wykorzystywano do wyrobu ozdób kultowych. Ptaka tego liczne dzikie plemiona zamieszkujące niegdyś Europę i Azję uznawały za symbol i wcielenie swych przodków, swój totem plemienny, jak czynią to do dziś np. australijscy aborygeni. Łączono go ze słońcem, niebem, błyskawicą. Także pogańscy Słowianie czcili tego ptaka. Z XI w. wiemy o zachowanych na wyspie Wolin kościach orła bielika oraz amulecie z motywem ptaka. Przejęły te pradawne wierzenia i tradycje pierwsze cywilizacje kręgu śródziemnomorskiego. Już kilka tysięcy lat przed Chrystusem Babilończycy zaczęli używać znaku orła, często zresztą z głową lwa, w symbolice religijnej, miejskiej i państwowej. Orzeł o głowie lwa prezentował walkę bóstwa niebiańskiego (orzeł) z demonami (lew), tego co duchowe w człowieku z tym co cielesne. W Indiach orzeł z korpusem człowieka to słoneczny ptak o imieniu Garuda, wierzchowiec boga Wisznu, wróg węża - ucieleśnienia zła, nieraz przedstawiany z atrybutami tego boga - muszlą, maczugą czy kwiatem lotosu. W czasach nowożytnych stał się on symbolem walki tubylców z europejskimi kolonizatorami, godłem republiki Indonezji i królestwa Syjamu. Doskonale znali symbol orła także Egipcjanie pod rządami dynastii ptolemejskiej oraz najwięksi zdobywcy Starożytnego Wschodu - Persowie. Dla tych ludów orzeł to w pierwszej kolejności symbol i uosobienie boskiej potęgi, wspaniałomyślności, siły, odwagi, sprawiedliwości...
Orzeł starożytnym symbolem
W wielu kulturach indiańskich orzeł to istota słoneczna, zwrócona ku niebu, w przeciwieństwie do ziemskiego jaguara. Jego pióra jako symbole promieni słonecznych wykorzystywano do wyrobu ozdób kultowych. Ptaka tego liczne dzikie plemiona zamieszkujące niegdyś Europę i Azję uznawały za symbol i wcielenie swych przodków, swój totem plemienny, jak czynią to do dziś np. australijscy aborygeni. Łączono go ze słońcem, niebem, błyskawicą. Także pogańscy Słowianie czcili tego ptaka. Z XI w. wiemy o zachowanych na wyspie Wolin kościach orła bielika oraz amulecie z motywem ptaka. Przejęły te pradawne wierzenia i tradycje pierwsze cywilizacje kręgu śródziemnomorskiego. Już kilka tysięcy lat przed Chrystusem Babilończycy zaczęli używać znaku orła, często zresztą z głową lwa, w symbolice religijnej, miejskiej i państwowej. Orzeł o głowie lwa prezentował walkę bóstwa niebiańskiego (orzeł) z demonami (lew), tego co duchowe w człowieku z tym co cielesne. W Indiach orzeł z korpusem człowieka to słoneczny ptak o imieniu Garuda, wierzchowiec boga Wisznu, wróg węża - ucieleśnienia zła, nieraz przedstawiany z atrybutami tego boga - muszlą, maczugą czy kwiatem lotosu. W czasach nowożytnych stał się on symbolem walki tubylców z europejskimi kolonizatorami, godłem republiki Indonezji i królestwa Syjamu. Doskonale znali symbol orła także Egipcjanie pod rządami dynastii ptolemejskiej oraz najwięksi zdobywcy Starożytnego Wschodu - Persowie. Dla tych ludów orzeł to w pierwszej kolejności symbol i uosobienie boskiej potęgi, wspaniałomyślności, siły, odwagi, sprawiedliwości...
Orzeł o głowie lwa prezentował walkę bóstwa niebiańskiego (orzeł) z
demonami (lew), tego co duchowe w człowieku z tym co cielesne.
Orzeł
przedstawiany z rybą w szponach symbolizował Chrystusa unoszącego
chrześcijanina ze źródła chrzcielnego ku zmartwychwstaniu.
Persowie zastosowali podobizny królewskiego ptaka
także w symbolice wojskowej, stając się wzorem dla późniejszych
niezwyciężonych rzymskich legionów. Rzymskie orły legionowe, od
konsulatu Mariusza (107 r. pne.) jedyny ich emblemat, rozsławiły orła
jako znak odwagi i zwycięstwa aż po krańce ówczesnego cywilizowanego
świata. Pamięć o nich przetrwała upadek Rzymu i powracała
wielokrotnie później. Symbolem armii był orzeł także, dzięki
Mahometowi, u Arabów w okresie największej ekspansji islamu. Potem w
okresie wojen krzyżowych znaku tego używał głośny wódz muzułmanów -
sułtan Egiptu Saladyn, tę odmianę orła nazywano „Sokołem Kurajszytów”.
Do dziś spotykamy go w herbie kilku krajów arabskich (np. Iraku, Syrii,
Jordanii, Jemenu, Egiptu, Libii, Zjednoczonych Emiratów).
Dla starożytnych Greków dumny orzeł był przede wszystkim ptakiem - atrybutem gromowładnego Zeusa, zwierzchnika bogów olimpijskich. Wierzono, że jest ptakiem, którego nigdy nie trafi piorun, więc przypisywano mu funkcje nosiciela boskich piorunów. Wynikało stąd kojarzenie orła z potęgą i majestatem zarówno boskim, jak i władzy doczesnej. Orzeł z płonącą gwiazdą pięcioramienną w szponach oznaczał planetę Jowisz. Rzeźbionymi orłami Grecy, Etruskowie i Rzymianie ozdabiali berła swych królów. Może tu tkwi geneza uskrzydlonej laski boga Hermesa - Merkurego, patrona kupców. W antycznej Helladzie był orzeł również symbolem geniuszu, i wielkości umieszczanym na wizerunkach herosów.
W starożytnym Rzymie orzeł to zarówno znak Jowisza, jak i symbol majestatu władzy cesarskiej. Umieszczano go na monetach i w miejscach manifestacji władzy. Podczas pogrzebów ciałopalnych ubóstwianych cesarzy na rzymskim Polu Marsowym celowo wypuszczano orła w ten sposób, aby obserwującym wydawało się, że ulatuje z płomieni i unosi duszę cesarza do nieba.
Dla
starożytnych Greków dumny orzeł był przede wszystkim ptakiem -
atrybutem gromowładnego Zeusa, zwierzchnika bogów olimpijskich.
Dwugłowy rywal
Kilkanaście
wieków później cesarz Francuzów Napoleon I przyjął za symbol swego
majestatu złotego orła na niebieskim polu, wzorowanego na rzymskim,
siedzącego na wiązce piorunów. Nieco wcześniej podobnym emblematem
posłużył się Fryderyk II pruski. Kiedy w 800 r. n.e. król Franków Karol
Wielki odnowił po ponad trzystu latach nieobecności godność cesarską na
Zachodzie, za symbol swej władzy przyjął rzymskiego orła, którego podobiznę kazał
nawet umieścić na dachu swego pałacu w Akwizgranie. Sto lat później, gdy
dawną stolicę Karola przejściowo zajęli Francuzi, odwrócono dziób tego
orła w kierunku zachodnim. Do tej tradycji karolińskiej nawiązali
średniowieczni władcy Niemiec, od 962 r. noszący piękny tytuł Cesarzy
Rzymskich (dopiero pod koniec średniowiecza uzupełniony wiele mówiącym
dodatkiem – Narodu Niemieckiego). Już w 1029 r. orzeł pojawił się na
berle cesarza Konrada II z dynastii salickiej, a ostatecznie w 2 połowie
XII w. cesarz Henryk VI z rodu Sztaufów przyjął za swój herb jako króla
Niemiec czarnego orła jednogłowego. Do dziś widzimy go, w pięknie
stylizowanej postaci, w godle państwowym Niemiec.
Przez
jakiś czas rywalizował z nim inny orzeł – dwugłowy, mający równie starą
genezę i znaczenia symboliczne. Znak ten pojawił się ok. 1800 r. p. n.
e. w pierwszym indoeuropejskim imperium na Wschodzie - u Hetytów jako
bóg burzy. W Rzymie łączono go z bogiem Janusem o dwu twarzach.
Symbolizował siłę, stwórczą, wszechwiedzę, patrzył w przeszłość i
przyszłość, łączył władzę duchowną i świecką, czujność w obronie granic
państwa. Ten typ orła pod wpływem wierzeń i symboliki Orientu powrócił w
XI w. do symboliki cesarskiej w Bizancjum, skąd następnie trafił na
Ruś. Zachód przypomniał go sobie dzięki wyprawom krzyżowym, za
pośrednictwem Turków Seldżuków. Od XIV w. stał się godłem cesarzy
rzymskich, używanym aż do 1918 r. w monarchii Austro-Węgierskiej. Możemy
do dziś spotkać go w godłach Rosji, Serbii i Albanii.
Symbol Chrystusa i znak Polaków
W kulturze chrześcijańskiego średniowiecza orzeł symbolizował także Chrystusa. Krążył nad gniazdem, by strzec orląt, a podczas nauki latania kierował je ku słońcu, wyrzucając z gniazda te, które słońca się boją. To oczywiście symbole obrońcy dusz i sądu ostatecznego. Zdolność patrzenia w słońce wykreowała orła na symbol religijnej kontemplacji. Przedstawiany z rybą w szponach symbolizował Chrystusa unoszącego chrześcijanina ze źródła chrzcielnego ku zmartwychwstaniu. Orzeł w chrześcijaństwie był także atrybutem świętych, np. Jana Ewangelisty (z nimbem), strzegł relikwii męczenników, np. obu patronów Polski - św. Wojciecha i Stanisława, w scenie polowania na zająca lub węża symbolizował zwycięstwo dobra nad złem, odwagi nad tchórzostwem... Wszystkie te sceny z udziałem węża, oraz wiele innych znajdujemy na monetach książąt polskich XII w.
W kulturze chrześcijańskiego średniowiecza orzeł symbolizował także Chrystusa. Krążył nad gniazdem, by strzec orląt, a podczas nauki latania kierował je ku słońcu, wyrzucając z gniazda te, które słońca się boją. To oczywiście symbole obrońcy dusz i sądu ostatecznego. Zdolność patrzenia w słońce wykreowała orła na symbol religijnej kontemplacji. Przedstawiany z rybą w szponach symbolizował Chrystusa unoszącego chrześcijanina ze źródła chrzcielnego ku zmartwychwstaniu. Orzeł w chrześcijaństwie był także atrybutem świętych, np. Jana Ewangelisty (z nimbem), strzegł relikwii męczenników, np. obu patronów Polski - św. Wojciecha i Stanisława, w scenie polowania na zająca lub węża symbolizował zwycięstwo dobra nad złem, odwagi nad tchórzostwem... Wszystkie te sceny z udziałem węża, oraz wiele innych znajdujemy na monetach książąt polskich XII w.
Karol
Wielki odnowił po ponad trzystu latach nieobecności godność cesarską na
Zachodzie, za symbol swej władzy przyjął rzymskiego orła, którego
podobiznę kazał nawet umieścić na dachu swego pałacu w Akwizgranie. Sto
lat później, gdy dawną stolicę Karola przejściowo zajęli Francuzi,
odwrócono dziób tego orła w kierunku zachodnim.
Dosyć często i niezależnie od siebie w różnych krajach opowiadano także o udziale orłów w zakładaniu miast. To właśnie kierunek lotu tego ptaka miał wg rzymskiej legendy wskazać Romulusowi i Remusowi miejsce lokalizacji Rzymu. W XVI w. kronikarze polscy Marcin Kromer i Bielski uzupełnili znaną już od stuleci legendę o praojcu Polaków Lechu i założeniu Gniezna o istotny szczegół. Lech miał wybrać to miejsce pod swą stolicę podziwiając dużą liczbę znajdujących się tu orlich gniazd, a na pamiątkę - przyjąć znak orła na swe sztandary. Również Moskwa miała powstać w miejscu, gdzie dwugłowy orzeł złożył porwanego dzika. Na dowód, że nie są to tylko echa wierzeń Rzymian można tu dorzucić historię związaną z założeniem stolicy Azteków - Tenochtitlan, obecnego Meksyku. Decyzję o lokalizacji świątyni i centrum przyszłego miasta podjęli kapłani zaobserwowawszy miejsce, gdzie kaktus rósł na kamieniu. Na kaktusie siedział orzeł i pożerał węża. Z tych rozlicznych i, w przeciwieństwie do innych zwierząt heraldycznych, wyłącznie pozytywnych znaczeń, wiązanych ze znakiem orła, nawarstwiających się przez wieki i tysiąclecia wynika fakt ogromnej popularności w momencie powstawania herbów.
Dla
odróżnienia od nieco wcześniejszych orłów niemieckich i śląskich,
nadano rodzącemu się godłu Polski białą (srebrną) barwę, o bardzo
wysokich notowaniach symbolicznych oraz czerwone tło
Oprócz średniowiecznych władców Niemiec i na
ich wzór w ciągu XII i XIII w. przyjęli orła na swe herby ich liczni
lennicy, np. książęta dolno austriackiego Meranu, Tyrolu, Krainy,
Karyntii, Moraw, władcy Brandenburgii, Niderlandów, Czech... System
lenny sprzyjał rozpowszechnieniu symboliki orła w Europie południowej i
środkowej, nie był jednak koniecznym warunkiem. Pod wpływem niemieckich
wzorów przyjmowali ten popularny symbol także władcy nie związani z
królami Niemiec więzami wasalnymi. Znaleźli się wśród nich także od lat
20-30-tych XIII w. liczni książęta polscy z rodu Piastów, chętnie
przyjmujący królewskiego ptaka na swe tarcze i chorągwie. Jego pozycja w
Polsce, i tak dość silna w związku z występowaniem tu w naturze kilku
gatunków orłów i pojawiającej się w źródłach kronikarskich legendzie o założeniu przez praojca Lecha
grodu Gniezna, uległa jeszcze wzmocnieniu dzięki powiązaniu symboliki
orła z rozpowszechniającym się coraz szerzej kultem św. Stanisława,
patrona rozpoczynającej się akcji zjednoczeniowej. Kilku ambitniejszych
Piastowiczów, m.in. Henryk IV Probus, na znak swych królewskich planów
ozdobiło orła koroną. Dla odróżnienia od nieco wcześniejszych orłów
niemieckich i śląskich, nadano rodzącemu się godłu Polski białą
(srebrną) barwę, o bardzo wysokich notowaniach symbolicznych oraz
czerwone tło. W tej formie Orzeł Biały trafił do symboliki zjednoczonego
Królestwa Polskiego przyjętej w 1295 r. przez Przemysła II, następnie
kontynuowanej przez Władysława Łokietka i jego następców…
Tomasz Pietras
Dr Tomasz Pietras jest historykiem, pracownikiem
naukowym Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego. Zajmuje się naukami
pomocniczymi historii - głównie heraldyką, genealogią i geografią
historyczną. Opublikował monografię pt. „Krwawy wilk z pastorałem”.
Biskup krakowski Jan zwany Muskatą i szereg artykułów. Jest autorem
strony internetowej o charakterze popularnonaukowym:
warsztathistoryka.uni.lodz.pl
http://www.ekologia.pl/srodowisko/specjalne/polskie-godlo-i-jego-geneza,16195.html
