Stolemy – olbrzymy z Kaszub rodem

Opublikowano Kwiecień 19, 2016, autor: Katarzyna Bołęba

 

Spośród mniejszości etnicznych zamieszkujących słowiańskie ziemie najbardziej osobliwą zbiorowością zdają się być Kaszubi, którzy posiadają własną mitologię i demonologię, w wielu miejscach skrajnie różniące się od opowieści znanych od słowiańskiego ludu. Znawcy Kaszubszczyzny w regionalnych demonach niejednokrotnie doszukiwali się korzeni jeszcze przedsłowiańskich: gockich lub wandalskich. Tak też było w wypadku stolemów, kaszubskiej rasy olbrzymów żyjących rzekomo niegdyś na świecie.

Stolemy wedle legend zamieszkiwały Kaszuby w czasach przedhistorycznych. Poza gigantycznym rozmiarem odznaczały się wielką siłą i niespożytą energią. Jak na osiłków przystało, stolemi lubili popisywać się swą siłą: wyrywali drzewa, przerzucali głazy, a czasem nawet ryli koryta rzek. To właśnie stolemy wywarły koronny wpływ na ukształtowanie krajobrazów obecnych Kaszub. To ich ręce usypywały wzgórza, mierzeje i mielizny. Patrząc na piękno kaszubskiego krajobrazu, nie można zatem nie odnieść wrażenia, że stolemi poza nadludzką siłą posiadali także niezwykły zmysł estetyczny, który kierował nimi podczas tworzenia się Kaszub.

O rozmiarach stolemów Kaszubi mają bardzo wiele legend. Wedle opowieści ich głowy przewyższały najwyższe sosny, zaś dwa stolemy ustawione po przeciwnych stronach jeziora były w stanie podać sobie róg z tabaką, dumą kaszubskiego regionu. Legendy mówiły, że stolemy kąpały się w Zatoce Puckiej o głębokości 54 m. Sęk w tym, że wchodząc w najgłębsze miejsce zatoki, nie byli jeszcze w stanie zmoczyć swoich czupryn. Ze względu na swą rozmiarową przewagę względem ludzi stolemy odznaczały się czasem złośliwością i okrucieństwem. Znane były podania o stolemach, które wychodząc na ryby, wracały ze złowionym człowiekiem. Nie brakuje jednak również opowieści, w których stolemy były pomocnikami człowieka. Czyżby zatem historia stosunków ludzi z tą rasą była burzliwa i zmienna? Całkiem prawdopodobne. Należy jednak pamiętać, że mimo istotnych różnic stolemy nie różniły się aż tak bardzo od ludzi. Stolemi zakładali normalne rodziny. Za żony brali sobie stolemice, z którymi dalej robili sobie gromadkę stolemiątek.

Nie ma pewności co do tego, skąd na Kaszubach wzięło się takie dziwo jak wiara w stolemy. Najbardziej prawdopodobna teza łączy te istoty z germańskimi trollami, które w wierzeniach zamieniały się w głazy pod wpływem światła dziennego. Również opowieści o kaszubskich stolemach często chętnie nawiązują do motywu kamienia. Wierzenia dotyczące stolemów również silnie są powiązane z kamieniami. Pozostałością po życiu stolemów są na Kaszubach głazy, które porozrzucano podczas walk bądź zawodów siłowych. Odnaleźć można takie m.in. w Tychowie, Świcinie bądź Lubichowie. Wedle popularnego ludowego podania stolemy swą dumą uraziły jednego z dawnych bogów, czego konsekwencją było przemienienie całej rasy w kamienne kręgi. Różne były pogłoski na temat zniewagi, której dopuścili się stolemi. Jedni uważają, że po prostu uważali się za silniejszych od bogów, inni twierdzili zaś że jeden z nich dopuścił się porwania jednej z bogiń i przymuszenia jej do ślubu.  Co by to jednak nie było, bogowie byli surowi w swej sprawiedliwości, czego najlepszym dowodem jest to, że potężne stolemy zniknęły z powierzchni świata.

Nazwa stolem jest przez Aleksandra Brücknera wyprowadzana od nazwy ludu Spolów / Spalów (łac. Spoli), który został podbity przez Gotów pod przywództwem króla Filimera w II w. n. e. Przypuszcza się, że mężczyźni z tego ludu mogli cechować się nadzwyczajnymi rozmiarami i siłą, co w konsekwencji mogło dać początek powstawaniu przesadzonych opowieści o tym ludzie. Nie byłby to pierwszy taki przypadek w historii, gdyż językoznawcy zwracali uwagę na związki słowa olbrzym z ludem Awarów. Nazwą zbliżoną do trolli określani byli z kolei przez Wandalów Goci. Całkiem możliwe są również związki nazwy stolem ze starogermańskim stainaz ‚kamień’. O germańskim rodowodzie stolemów i trolli mogą też świadczyć dawne nazwy własne w okolicach Pomorza. Mowa tutaj o jeziorze Trląg i rzece Trłodze.

Dziś na Kaszubach mianem stolema można nazwać człowieka wyjątkowo silnego, zarówno fizycznie, jak też duchowo lub psychicznie. To nowe znaczenie tego wyrazu doprowadziło z czasem do powstania na Kaszubach Medalu Stolema, unikatowej nagrody przyznawanej przez Związek Kaszubsko-Pomorski osobom najbardziej zasłużonym dla regionu. Mimo niespodziewanego wymarcia rasy kaszubskich olbrzymów pamięć o nich wciąż trwa, czego najlepszym dowodem jest masa opowieści o stolemach z kaszubskiego regionu.

KASZUBSKA LEGENDA O STOLEMACH (za J. Mamelski):

STOLEMË
Zanim na Kaszëbach zapanowôł człowiek, żëłë tu stolemë. Wëzdrzałë tak samò jak lëdze, ale bëłë pôrã razy wiãkszé òd nas. Miałë téż stolemną mòc. Drzewa wëriwałë z kòrzeniama, jakbë to bëłë stebła trôwë. Cëskałë wiôldżima kamieniszczama jak zôrnama grochù. Jednym słowem stolemë to bëłë wiôlgôsze. Temù téż lëdze mielë jich strach, zlôżëlë jima z drodżi i chòwelë sã przed nima. Stolemë równak miałë tã swiądã, że jich bëło wiedno mni, a lëdzy corôz to wiãcy.

Jednégò dnia dwa stolemë leżałë na sztrądze i òdpòcziwałë w céni drzéwiãtów. Rozprôwiałë ò tim i ònym i tak pòmału jich gôdka zeszła na lëdzy.
– Je jich corôz wiãcy – rzekł starszi.
– Spùszczają drzewa w lasach i rëchtują pòla – dodôł ten młodszi.
– Łapią rëbë w jezorach, zabiérają nóm grzëbë i òrzechë.
– Bùdują nowé chëcze i nowé wse.
– Do paróna! Lëchò z nama!
-Nie je dobrze!
I tak òd słowa do słowa ùradzëlë, że mùszi lëdzy wëniszczëc. Nôprzód, żebë nabrac mòcë, zdrzémnãlë sã përznã.

Jich gôdkã czuł młodi, mądri rëbôk. Wërzasł sã mòcno, ale miôł głowã na karkù. Cëchò wlôzł na chùjkã i cësnął baszką w nos starszégò stolema. Ten zarô stanął na nodżi i gôdô do młodégò:
– Të! Le mie tu spòkójno! Bò jô cë zarô!
– Cëż të chcesz? Jô doch nick nie zrobił – tłomacził sã młodi.
– Spróbùj le jesz rôz, a jô cë pòkôżã…!
Jak òni nazôd ùsnãlë, rëbôk zôs cësnął baszką, ale tim razem w nos drëdżégò stolema. Terô ten, chòc młodszi, béł sã rozgòrził na stôrégò, leno wnetka sã ùspòkòjił. Za chwilã rëbôk cësnął w starszégò, pózni jesz rôz w młodégò i cëskôł tak długò, jaż òni òstro sã pószkalowelë. Szkalinga chùtkó sã zamienia w bijatëkã.

Nie bëła to zwëczajnô biôtka. Starszi nie chcôł pòzwòlëc, żebë dobéł na nim jaczis szcząker. Młodémù ju zbrzëdło słëchanié starszégò i terô chcôł pòkazac, chto tu je mòcniészi. Òd szãtoleniô chùtkò przeszlë do wôlaniô w piôskù, a pózni do biôtczi na piãscë. Pòtemù zaczãlë wërëwac drzéwiãta i wëwijac nima jak pôłkama. Grëbé pnie pãkałë jak sztrëchólcë. A òni brelë wiedno nowé, jaż wkół zrobiło sã pùsto.

Młodi rëbôk szczeslëwie béł zdążił zlezc ze swòji chùjczi i ùcec dodóm. Z daleka wzérôł na tã straszną biôtkã i sã zastanôwiôł, czë òn téż dobrze zro¬bił. Stolemë biôtkòwałë dali. Przeszedł wieczór, zrobiło sã cemno, a biótka nie ùstôwa. Bòdôj noc bë jã skùńcza, ale ra¬zem z nią przëszedł grzëmòt. Łiskawicë swiécëłë stolemóm, a òni mielë nalazłą nową barń.

Spòd kaszëbsczich piôchów wëjimelë sztëczczi kamiznë i z gòrzem cëskelë w sebie. Ale mało czedë ùdało sã jima trafic, dlôte kamë mijałë celszcza stolemów i lecałë dali. Do dzysdnia mòże je nalezc w rozmajitich nórtach kaszëbsczi zemi. Jedne leżą tak, jak spadłe: kòl drogów, na sztrądach jezór i westrzód pòlów. Drëdżé bëłë sã roz- trzaskałë na drobné kawałuszczi i spa¬dłe na zemiã jak zôrna.

Chòcô Kaszëbi bez dłudżé wieczi zbiérają je ze swòjich pòlów, doch ni ma widzec jich kùńca. Mają nima fla- strowóné drodżi, a téż stôwióné fùńdamentë bùdinków i mòstë. Jich wielota daje pòjãcé ò tim, jak zażartô bëła biôtka stolemów.

Na òstatkù nie sygło jima mòcë i zwôlëlë sã na zemiã. Leżelë tak kòl se, a ni mòglë ju rëchac ani rãkama, ani nogama. Téj òdezwôł sã starszi:
– Pòwiédz mie prôwdzëwą prôwdã, czemù të we mie cëskôł baszkama?
– Dôjże mie wiarã, chłopie, jô tegò nie robił – jãknął młodi.
– Jô téż w cebie nie cëskôł – sapôł starszi. – To mùszôł robic chtos jiny.

Téj jima cos przeszło do głowë:
– To robił człowiek! – zawrzeszczelë òstatkiem mòcë. Ale ni mòglë ju nick zrobic. Zanim ùsnãlë na wieczi, stôri jesz rzekł:
– To tak wëzdrzi, że ten môłi stwór je òd nas wiele mądrzészi. Jak òni wszëtcë są taczi, to ta zemia wnet bãdze jima słëcha.

Pò tim reszta stolemów jesz długò żëła w zgòdze z lëdzama. Nie zdrzec na to, słowa stôrégò stolema na òstatkù sã zjiscyłë. Dzys pò stolemach òstałë blós kamienie i òstną jesz pewno baro długò. Mòże nawetka dłëżi jak lëdze…

---

TŁUMACZENIE:

STOLEMY:
Zanim Kaszubami całkowicie zawładnął człowiek, panami tej krainy były stolemy. Kształtem przypominały ludzi, ale wzrostem przewyższały ich kilkakrotnie. Posiadały też ogromną siłę. Drzewa wyrywały niczym źdźbła trawy. Ciskały wielkimi głazami jak ziarnkami grochu. Jednym słowem, były to olbrzymy. Nic dziwnego, że ludzie bali się stolemów, schodzili im z drogi i kryli się przed nimi. Olbrzymy jednak zdawały sobie sprawę, że jest ich coraz mniej, a ludzi coraz więcej.

Któregoś dnia stolemy leżały nad brzegiem morza i odpoczywały w cieniu drzew. Rozprawiały o tym i o owym, aż pomału ich rozmowa zeszła na temat ludzi.
– Jest ich coraz więcej – rzekł starszy.
– Wycinają lasy i zakładają pola – dodał młodszy.
– Wyławiają ryby z jezior, zabierają nam ryby i orzechy.
– Budują nowe wioski i rozbudowują stare.
– Oj! niedobrze z nami!
– Niedobrze!
I tak od słowa do słowa uradzili, że trzeba ludzi zniszczyć. Najpierw jednak, by zebrać siły, postanowili uciąć sobie krótką drzemkę.

Całą tę rozmowę słyszał młody rybak. Przestraszył się bardzo, ale głowy nie stracił. Cichutko wszedł na sosnę i szyszką rzucił w nos starszego stolema. Ten poderwał się i mówi do młodego:
– Ty! bez głupich żartów, dobra?
– No co ty, nic przecież nie zrobiłem – tłumaczył się młody.
– Spróbuj jeszcze raz, a zobaczysz…!
Kiedy znowu usnęli, rybak rzucił szyszką w nos drugiego stolema. Teraz ten, choć młodszy, rozgniewał się na drugiego, ale szybko dał się udobruchać. Po chwili rybak znowu rzucił w starszego, później jeszcze raz w młodego i rzucał tak długo, aż doszło między nimi do ostrej sprzeczki. Ta zaś bardzo szybko przerodziła się w bójkę.

Nie była to zwykła walka. Starszy nie chciał pozwolić, by pokonał go jakiś młokos. Młody miał już dosyć ustępowania starszemu i uznał, że czas mu pokazać, kto jest silniejszy. Od szarpaniny szybko przeszli do tarzania się po piachu, a potem w ruch poszły pięści. Następnie obydwaj zaczęli wyrywać drzewa i walczyć nimi jak maczugami. Grube pnie trzaskały jak zapałki. Brali wtedy nowe, aż wkoło zrobiło się pusto.

Młody rybak szczęśliwie zdążył zejść ze swej sosny i uciec do domu. Z daleka przyglądał się tej straszliwej walce i zaczął nawet żałować swego postępku. Stolemy natomiast walczyły dalej. Zapadł zmierzch, a bitwa nie ustawała. Może przerwałaby ją noc, lecz wraz z nią pojawiła się burza. Pioruny oświetlały walczących, a ci sięgnęli po nową broń.

Spod kaszubskich piachów dobywali kawałki skał i rzucali w siebie ze złością. Rzadko jednak trafiali, więc kamienie, mijając ciała olbrzymów, leciały dalej. Do dziś można je znaleźć w najróżniejszych zakątkach Kaszub. Niektóre leżą tak jak spadły: przy drogach, nad brzegami jezior i wśród pól. Inne rozbijały się na drobne kawałki i spadały na ziemię jak nasiona.

Przez wieki Kaszubi zbierali je ze swych pól, lecz wcale nie widać, by było ich mniej. Brukowali nimi drogi, wznosili z nich fundamenty domów i mosty. Ich niezliczona liczba daje wyobrażenie o tym, jak zaciekła była walka stolemów.

W końcu jednak olbrzymom zabrakło sił. Legli znów obok siebie, niewładni już ruszyć ręką ani nogą. Wtedy znów odezwał się starszy:
– Przyznaj się, dlaczego we mnie rzucałeś szyszkami?
– Przyrzekam ci bracie, że to nie ja – jęknął młodszy.
– Ja też w ciebie nie rzucałem – wysapał starszy. – To znaczy, że zrobił to ktoś inny.

Wtedy przyszła im do głowy pewna myśl:
– To musiał być jakiś człowiek! – resztką sił wykrzyknęli prawie jednocześnie. Ale nie byli już w stanie czegokolwiek zrobić. Nim zasnęli na wieki, stary jeszcze dodał:
– Widać, ten mały stwór jest od nas o wiele mądrzejszy. Jeśli wszyscy ludzie są tacy, to prędzej czy później ziemia będzie należała do nich.

Po tych wydarzeniach inne stolemy długo jeszcze żyły z ludźmi w zgodzie. Niemniej słowa starego olbrzyma w końcu się spełniły. Dziś pozostały po nich jedynie kamienie i pozostaną pewnie jeszcze bardzo długo. Może dłużej niż ludzie…

---

Źródła:
Bolduan T., Nowy Bedeker Kaszubski.
Derdziński R., Germańskie ślady – kaszubskie trolle?
Mamelski J., Legendy kaszubskie.
Podgórscy B. i A., Wielka Księga Demonów Polskich – leksykon i antologia demonologii ludowej.




https://www.slawoslaw.pl/stolemy-olbrzymy-z-kaszub-rodem/