Za pierwsze źródło informacji o Chorwatach niektórzy uważają dwa
fragmenty kamiennych tablic z greckimi inskrypcjami z II wieku, które
zostały wydobyte z dna Morza Czarnego na Krymie i znajdują się obecnie w
muzeum w St. Petersburgu, a na których odnaleziono ich etnonim (zob.
np.
tutaj). Inne źródła również wspominają nazwę
Chorwaci (Χοροατος, Χορουατος, Χορόαθος) przed rokiem 500 n.e., np. inskrypcje w mieście Tanais nad Donem, por.
wyżej.
Jeden z dopływów Donu w regionie Morza Azowskiego do dziś nazywa się
Horvatos, co także świadczy o dawnej obecności Chorwatów w tamtym
rejonie.
Podobnie jak w Serbach i Antach, często widzi się w
Chorwatach plemię alańskie (sarmackie), które sprawowało rodzaj opieki
nad Słowianami, aż w końcu doszło do asymilacji obu etnosów. Nazwa
Chorwatów powtarza się w kilku miejscach obszaru słowiańskiego. Są to:
- dzisiejsi Chorwaci mieszkający w swoim własnym państwie, w przeszłości w jednej z republik jugosłowiańskich,
- domniemani Chorwaci w Attyce i Argolidzie (por. greckie nazwy miejscowe w rodzaju Χαρβάτι),
- Biali Chorwaci w okolicach Przemyśla i w zachodniej Ukrainie, gdzie lokuje ich Nestor,
- Chorwaci na północ od Moraw, po obu stronach Sudetów, gdzie lokują ich Orozjusz, Kronika Dalimila i inne źródła,
- Chruvati, jedno z plemion serbołużyckich,
- Chorwaci na Kaszubach, czego ma dowodzić nazwa miejscowa Charwatynia.
Konstantyn Porfirogeneta (905–959) wspomina o Białych Chorwatach nad górną Wisłą i w północnych Czechach (zob. np.
tutaj)
i opisuje ich państwo ze stolicą w Krakowie. Podobno cesarz bizantyjski
Herakliusz (610–641) poprosił ich o pomoc w obronie swego imperium
przed najazdami Awarów. Część plemion chorwackich wyruszyło wówczas na
południe i osiedliło się na obszarze dzisiejszej Chorwacji, przyjmując
chrzest jako pierwsi wśród Słowian. Nie wiadomo, co w tej opowieści jest
zmyśleniem, a co oddaje rzeczywiste fakty historyczne. Być może
Konstantyn pomieszał znane mu relacje o kilku różnych plemionach
używających tej samej nazwy, i dorobił do tego wiarygodną historię
mającą tłumaczyć ich rozmieszczenie w różnych częściach Słowiańszczyzny.
Dalsze losy wschodniej gałęzi Białych Chorwatów nie są znane.
Pozostały po nich prawdopodobnie nazwy topograficzne na zachodzie
Ukrainy – Żydaczów, Tłumacz, Dołpatów, Berłohy. Chorwackiego pochodzenia
mają być także nazwy Chocim, Hotin, Chotyn, Chocen, spotykane także na
Mazowszu (Chociw, Chociwel, Chociszew i Chodonów k. Rawy Mazowieckiej,
Chociszew k. Łęczycy, Chociszewo k. Wyszogrodu, Choczeń k. Sierpca,
Chodkowo k. Makowa Mazowieckiego, Chotum k. Ciechanowa, Chotynia k.
Garwolina, Kotuń k. Siedlec), a wywodzące się od sarmackiego słowa o
znaczeniu ‘miejsce walki, obwarowanie, szaniec’.
Niektórzy
z grupą tą łączą współczesnych Rusinów zamieszkujących ukraińskie i
słowackie Zakarpacie i posługujących się mową, którą jedni uważają za
dialekt ukraiński, inni za osobny język. Wskazuje się także na elementy
kultury Hucułów i innych etnosów zachodniej Ukrainy, jak zamiłowanie do
konnej jazdy, palenie tytoniu, silna pozycja kobiety i pozostałości
matriarchatu, mające sięgać do czasów alańskiej przeszłości.
Zdaniem Czupkiewicza Białą Chorwację zamieszkiwać miała także ludność
pochodzenia celtyckiego podległa Chorwatom. Niektórzy chcieliby widzieć
w Białych Chorwatach protoplastów Małopolan, co w świetle analizy dzieł
Nestora i Orozjusza nie wydaje się prawdopodobne, z drugiej jednak
strony okolice Krakowa wciąż ponoć są określane jako Biała Chrobacja
(może to być termin wymyślony przez twórców starożytności słowiańskich
ze śr.-gr. Χρωβατία u Konstantyna). Pozostały również nazwiska Karwat,
Chrobot, Chrobak, oraz nazwy topograficzne: Karwaty, Harwaty,
Chorwatówka, Hrwaty, Klwatka, Klwaty (dawniej Charwaty). Podobne nazwy,
np. Charvatce, występują także w płn. Czechach i płn. Morawach, gdzie
istnienie Chorwatów jest udokumentowane. Wreszcie arabscy podróżnicy z X
w. określają kraj Wiślan terminem
aldajr mającym oddawać wyraz odpowiadający osetyńskiemu
ældar < aldair ‘książę’.
Nazwa Chorwatów przysparza szczególnie dużo problemów etymologom. Według różnych autorów, pochodzi:
- od słow. *xrьbь, *xrьbьtъ ‘grzbiet górski’ (dziś hipotezę tę odrzuca się);
- od słow. *xъrviti sę ‘bronić się’ (w słowackim: charviti se), skąd Chorwaci = plemię odznaczające się bitnością;
- od słow. *xorvъ, *xъrvъ ‘zbroja, broń’, które z kolei jest pożyczką z germańskiego *harwa, *hurwa;
- od słow. *xъrv-, *kъrv- ‘róg, rogaty’ (od rodzaju hełmów noszonych jakoby przez Chorwatów);
- od wyrazu bałtosłowiańskiego, który widoczny jest dziś w litew. šarvúotas ‘odziany w pancerz’, šárvas ‘zbroja, pancerz’;
- od tego samego *serw-, co nazwa Serbów, jednak zmienionego w ustach Scytów (scyt. *xarv-) lub Celtów;
- od germań. *hruvat- ‘rogaty’ (por. st.isl. hrútr ‘baran’);
- od germań. Harfada ‘Karpaty’ (bądź wprost od słowiańskiej nazwy Karpat);
- od gockiej nazwy plemiennej Hraeda;
- od irańskiego *(fšu-)haurvatar ‘dozorca bydła’ < pasu-haurva-, zaświadczonego w Aweście (wg Vasmera);
- od irańskiej nazwy osobowej Xoroatos (x = pol. ch, Vasmer);
- od irań. hu- ‘dobry’, ravah ‘wolność’;
- od irańskiej wersji nazwy Sarmatów, *xar-vant- < *sar-mant- ‘rządzony przez kobiety’ (por. wyżej o Serbach).
Podobnie jak w poprzednich przypadkach, etymologie słowiańskie czy
germańskie wydają się mało prawdopodobne z uwagi na argumenty
przemawiające za pierwotną przynależnością Chorwatów do ludów irańskich.
W przeciwieństwie do omówionych wyżej etnonimów, termin ten odnosi
się wyłącznie do Słowian wschodnich. Zwraca uwagę dawność formacji
Rusь ‘Rusini’, potem ‘kraj, gdzie żyją Rusini’,
Rusъ ‘Rusin’ (por. Lech, Czech i Rus), później rozszerzone o
-inъ (jednak lm
Rusini, a nie
*Rusie). Na niesłowiańskie pochodzenie wskazują pośrednio wahania
*rus- ~ *ros-, jak w ruskim i rosyjskim
Rusь, Rusija, Rossija
‘kraj, gdzie żyją Rusini’ (ostatnia forma trafia się dopiero od XVI
wieku i prawdopodobnie jest wtórnie utworzona pod wpływem greckim). W
starych dokumentach łacińskich i greckich odnajdujemy formy
Russia, Ruscia, Ruzzia ‘Ruś’,
Ruzeni, Ruteni, Ῥουθήνοι ‘Rusini’. Pisownia z
-t-, a potem i z
-th- (
Rutheni), jest najprawdopodobniej wtórna.
Przedstawiono cały szereg propozycji etymologii tego etnonimu:
- od szwedzkiej nazwy etnicznej, za pośrednictwem fińskiego Ruotsi ‘Szwedzi’ (i podobne wyrazy estońskie, liwskie itd.);
- od ugrofińskiego *ruotsi o nieznanym znaczeniu pierwotnym (Kovalev);
- od hydronimów Rosь, Rъsь, Rosa, lub wręcz od słowa o znaczeniu ‘woda, rzeka’ (por. wyżej o terminach wodnych);
- od dawnej nazwy Wołgi Ῥᾶ (Rha), związanej z aw. Raŋhā i dalej z rosa;
- od słow. *rus- ‘jasnowłosy; rudy’ < *rud-s- (por. staropol. rusy i cz. rusý);
- od słowiańskiego rdzenia *ru-, *ry-, widocznego w runo, rwać, ruch itd.,
- od adriatyckiej Raguzy (dziś Dubrownik, fantastyczna hipoteza wysunięta niedawno przez Kunstmanna),
- od imienia Rusa (etymologia uznawana powszechnie za ludową i legendarną, por. wyżej o nazwie Rusin).
Niewątpliwym faktem historycznym jest związek wczesnośredniowiecznych
władców ruskich z Wikingami – Waregami. Pośrednio świadczą o tym choćby
ich skandynawskie imiona. Pewne jest chyba także, że przynajmniej część
Wikingów – Normanów używała wobec siebie podobnej nazwy, np. gr.
οἱ Ῥῶς ‘Normanowie’,
ῥωσιστί ‘po skandynawsku’ (u Konstantyna Porfirogenety), arab.
Rûs ‘Normanowie w Hiszpanii i Francji’, łac.
Rusios, quos alio nos nomine Nordmannos apellamus (Liudprand z Cremony, Antapodosis, ok. 950).
Próbowano też dociec dalszej etymologii tego terminu. Przytacza się tu szwedzkie
Roslagen – nazwa wybrzeża Upplandu, islandzkie
Róþskarlar ‘żeglarze, wioślarze’, ang.
rudder ‘ster, wiosło sterowe’, śr.ang.
rother. Mało prawdopodobny jest natomiast związek ze stisl.
Hreiðgotar, hróðr ‘sława’ czy
drótt ‘oddział’.
Nazwa ta zawsze oznaczała jedynie etnos
zachodniosłowiański, pierwotnie odrębny od Morawian. Istnieje szereg
hipotez tyczących się pierwotnego znaczenia ich etnonimu:
- od *čexъ, będącego zdrobnieniem od *četьnikъ, związanego z terminem *četa ‘oddział ludzi’, ‘tłum’,
- od *čexъ, będącego zdrobnieniem od *čeljadinъ ‘sługa’ (por. czeladź ‘służba’),
- od *čęšča ‘las’ (zgodnie z tą hipotezą, Czesi to ‘leśni ludzie’),
- od *čepati, por. pol. czepiać się,
- od *čędo ‘dziecko, potomek’ (od stpol. czędo wywodzi się jakoby do szczętu < do szczędu ‘do ostatniego potomka’, por. tutaj),
- od germańskiego wyrazu, odpowiadającemu niemieckiemu Kebse < kebisa ‘nałożnica, konkubina’, stisl. kéfsir ‘posługacz’.
Znana jest także etymologia etnonimu
Czechy (dziś
Czesi)
jako ‘ludzie Czecha’, a więc wywodząca się od rzekomo istniejącego
władcy o tym imieniu, będącym jakoby zdrobnieniem od Czesław lub
Czestmir, właściwie Czcisław, Czcimiar (
Čьstislavъ, Čьstiměrъ). Istnieje nawet dość niedorzeczny pomysł, że podstawą było imię
Václav, w wersji ruskiej znane jako
Wiaczesław. Podobne hipotezy wysunięto wobec etnonimów jak
Lęchy – Lachy (od Lecha – Lęcha, zob.
niżej o Lędzianach),
Radymicze (od Radyma),
Krywicze (od mitycznego Krywa – Kriva),
Dudlebowie (
Dulebowie, od Dudleba),
Dregowicze (od Draga, zob.
niżej), a nawet
Rusini (od Rusa) i
Słowianie
(od Sława). Jednak wszystkie tego etymologie wydają się przesiąknięte
schematami średniowiecznych kronik i legend i dlatego dziś nie są
popularne w świecie nauki (wyjątek stanowi może etymologia Dudlebów).
Prawdopodobne i potwierdzone w źródłach pisanych jest, że wcześni
Słowianie nie uznawali władzy plemiennej i że panowała wśród nich
demokracja, a wodzów wybierano tylko na okres wojny (stąd termin
wojewoda oznaczający tego, kto prowadzi wojów). Jakim więc sposobem imiona jednostek mogły dać początek nazwom słowiańskich plemion?
Nawiasem mówiąc, nazwa
Bohemia, w pewnych źródłach także
Boichemia,
oznaczająca Czechy, wywodzi się od celtyckiego plemienia Bojów, którzy
zamieszkiwali dzisiejsze Czechy nie tylko przed Słowianami, ale jeszcze
przed germańskimi Markomanami, Hermundurami – Kermundurami i Kwadami, i
zachowała się wyłącznie na mocy tradycji piśmienniczej.
Była to zawsze grupa etniczna odrębna od Czechów, a nazwę swoją zawdzięcza rzece
Morawie. Słowianie zetknęli się z wieloma germańskim nazwami rzek z zakończeniem
-ahva, -aha (od germ.
ahva ‘rzeka’, por. łac.
aqua ‘woda’) i przyjęli
-ava jako przyrostek tworzący nazwy rzeczne, niekoniecznie świadczący o germańskim rodowodzie tych nazw. Również
Morava nie musi być nazwą germańską, mogła być utworzona bezpośrednio przez Słowian od starej nazwy
Marus, znanej już Tacytowi. Dalsza etymologia tej iliryjskiej zapewne nazwy związana jest zapewne z indoeuropejskim wyrazem
morze, choć wysuwano także domniemania o pokrewieństwie z terminem
murawa < *mour- ‘trawa na łące’ (stąd
Marus = rzeka płynąca wśród łąk), pokrewnej z kolei wyrazowi
mech. Nie wiadomo, czy etymologię tę może potwierdzać odmiana
Murawa, zaświadczona w kronikach staroruskich (w postaci przymiotnika murawski = morawski).
Oprócz północnej Morawy istnieje też Wielka Morawa w Serbii,
powstająca z połączenia Morawy Zachodniej i Morawy Południowej. Z
rzekami tymi związane są plemiona Morawian Bałkańskich: Duklanie,
Gadczanie, Zahumljanie, Raszanie, Bośniacy, Trawunianie, Timoczanie.
Lędzianie lub
Lędzanie byli plemieniem zamieszkującym
tereny między Wieprzem a Pilicą. Etymologia ich nazwy wydaje się dość
przejrzysta, z tym że wywodzi się ona nie tyle od lądu, ile od słow.
*lędo
oznaczającego ‘ludzie osiedleni na terenie dotąd niezaludnionym’, albo
‘ziemia niezaorana’, albo wreszcie ‘niskie łąki zalewane przez rzekę’.
Węgierska nazwa Polaków,
lengyelek (liczba pojedyncza
lengyel), pochodzi właśnie od tej nazwy plemiennej. Mniej prawdopodobna jest teoria wiążąca nazwę
Lędzian z
Lugiami,
trzeba jednak odnotować, że Lędzianie rzeczywiście mieszkali na
terenach Wandali, którzy używali też starej celtyckiej nazwy Lugiów.
Do Lędzian prawdopodobnie odnosił się także termin
Lęchowie, przekazywany w dokumentach ruskich jako
Lachy. Od formy tej wywodzi się także turecka nazwa Polaków,
Lehler (liczba pojedyncza
Leh, Lehli).
Lęch było prawie na pewno skrótem od
*Lęděninъ, utworzonym tak samo jak Stach, brach, swach od Stanisław, brat, swat. Kroniki ruskie potwierdzają wymienność obu form: obok
ляхы ‘Polacy’ pojawia się w nich
лядьская земля ‘Polska’,
полядитися ‘ulec polonizacji’, do dziś ukraiński zna
лядувати ‘mieć polską mentalność, trzymać się polskiego sposobu myślenia’.
Niektórzy (np. Czupkiewicz) nie widzą jednak podstaw do łączenia
Lędzian z Lęchami i twierdzą, że pierwotniejsza forma wyrazu Lęchy
brzmiała
Lenki, Lęki (por. litew.
lénkas ‘Polak’) i była
pochodzenia sarmackiego. Było to jakoby następstwem faktu, że Mazowsze
zajęte w początkach VI wieku przez Słowian było wcześniej siedzibą
Sarmatów, a ich nazwę własną przeniesiono następnie na przybyłych na te
tereny Słowian. Oni sami być może nazywali się Mazowszanami, a dopiero
później z tej nazwy powstała nazwa Mazowsza. Być może także, że pamięć o
sarmackich pochodzeniu Lenków – Lęchów, których nazwa rozszerzyła się
na wszystkich Polaków, dała początek legendzie o sarmackim pochodzeniu
całego narodu.
Zdaniem Czupkiewicza, Mazowszanie – Lęchowie toczyli walki z ich zachodnimi sąsiadami – Białymi Serbami (zob.
wyżej).
Aby pozbyć się problemu, jeden z przywódców Lęchów (znany później po
prostu jako Lęch – Lech) poprosił o pomoc naddnieprzańskich Polan i
poprowadził ich na wrogich jego plemieniu Serbów. Chętni do pomocy i do
emigracji na zachód znaleźli się łatwo, a motywacją był strach przed
nadciągającymi Awarami. Biała Serbia została rozbita, władzę w
Wielkopolsce przejęli Polanie, a Serbowie uciekli na zachód na Łużyce i
na południe do dzisiejszej Serbii. Być może pamięć o tych wydarzeniach
przetrwała w serbskiej twórczości ludowej, znającej opowieści o mieście
zwanym Leđan Grad ‘gród Lędzan’.
Etymologia nazwy Mazowszan jest o wiele mniej jasna. Już związek Mazowsza z Mazurami jest trudny do objaśnienia. Rdzeń
maz- wiąże się najczęściej albo z litewskim
mãžas ‘mały’, albo tłumaczy jako rezultat dialektalnej wymowy dawnego
maž- związanego ze słoweńskim
mažur ‘tłuścioch’. Wysnuwano też przypuszczenie o związku z imieniem własnym
Maz lub
Mazoch (skąd
Mazow, Mazosze, później
Mazowsze) lub z rdzeniem oznaczającym miejsce błotniste (por.
maź, mazać ‘smolić, brudzić’, od występujących tu błot, lub ‘barwić’, od hodowli czerwca polskiego).
Plemię
Siewierzan zamieszkiwało tereny na wschód od środkowego
Dniepru, nad Sejmem i Desną. Podobne terminy powtarzają się jednak nad
Dunajem w Rumunii i Bułgarii (
Siewiercy, Σέβερεις), a także w Polsce, w nazwie miasta
Siewierza położonego w dolinie Czarnej Przemszy (pierwotnie
Siewior),
a także w nazwie Siewierska koło Włocławka. Najbardziej oczywistą
wydaje się hipoteza o związku tego etnonimu ze słowiańskim słowem,
zachowanym w staropolskim jako
siewior ‘północ’, ale i ‘wiatr północny’ (por. czeskie
sever ‘śnieżyca’). Pierwotnie zresztą wyraz
*sěver odnosił się właśnie do wiatru, a nie do strony świata, por. litew.
šiaurỹs ‘wiatr północny’, łac.
caurus ‘wiatr północno-wschodni’, gockie
skūra windis ‘huragan’ < IE
*(s)ḱēu(e)r-. Być może nazwa ta jest analogiczna nazwie
Kujawa ‘wichura’ od
*kujь ‘wiatr’ – por.
Kijów, dawna
Kujawa (tak w źródłach arabskich i łacińskich, wyciąganie tej nazwy od imienia rzekomego Kija jest etymologią ludową), i
Kujawy
w Polsce. Trudno bowiem zgodzić się z tezą, że nazwa Siewierzan
odnosiła się do najbardziej północnego plemienia Słowian, skoro
mieszkali oni na wschód, a nie na północ od centrum wschodniej
słowiańszczyzny. Tym bardziej tłumaczenie to nie pasuje do polskich
miejscowości o nazwach opartych na tym samym rdzeniu.
Ciekawą hipotezę przedstawił Z. Gołąb. Otóż jego zdaniem trzy etnonimy słowiańskie:
*Sěv-er-, *Slov-ěn- (
*Svob-ěn-) i
*Sьrb- ~ *Sъrb-, wywodzą się od indoeuropejskich rdzeni o znaczeniu ‘krewny, członek rodu’:
*ḱoiwo- ~ *ḱeiwo-, *swobho-, *ḱerbho-,
a zbieżność nazwy Siewierzan z określeniem północy czy północnego
wiatru jest przypadkowa. Wysunięto także domniemanie o związku nazwy
Siewierzan z etnonimem Serbów (zob.
wyżej) i późniejszemu zbliżeniu tej nazwy do wyrazu pospolitego.
Herodot (V wiek p.n.e.) lokalizuje na obszarze Podola i Wołynia plemię
Neurów. Neurów niektórzy uważają za Słowian znajdując w ich nazwie słowiański rdzeń
*neur- (por.
nurzać, nurek itd.). Jednak słowiańskie wyrazy nie wykazują śladów
*eu, a jedynie
*ou,
i dlatego inni (moim zdaniem słusznie) wykazują bezzasadność wiązania
tych wyrazów i znajdują dla nazwy Neurów etymologie bałtyjskie lub
fińskie. Decydują tu także względy semantyczne (plemię nurków? – zob.
wyżej uwagę o fałszywych założeniach w etymologizowaniu nazwy Wenetów). Nowa słowiańska etymologia przedstawiona przez Gołąba:
neur- < *nerw- ‘siła życiowa; dojrzały mężczyzna’ wydaje się również nieprawdopodobna.
Podobnie nie ma podstaw do proponowania słowiańskiej etymologii dla
Silingów wspomnianych przez Ptolemeusza, a potem określoną dopiero w V wieku przez Hydatiusa jako odłam Wandalów. Rdzeń
*sil- powtarza się w indoeuropejskich nazwach wodnych i nie ma żadnych podstaw dla etymologii słowiańskiej (jakoby od
*slęg- ‘mokry, wilgotny’). Pozostałością po Silingach są dziś toponimy
Ślęża i
Śląsk. Wtórnie od nazwy góry powstała też nazwa plemienna
Ślężanie.
Za Słowian uważano także plemię
Budinoi umieszczanych przez
Herodota między Dnieprem a Wołgą i wzmiankowanych też przez Ptolemeusza.
Etnonim ten ma etymologię udmurcką (wotiacką, a więc ugrofińską) i
niezasadnie wiązano go z
*buditi ‘budzić’,
*bъděti ‘czuwać’, a także z domniemanym
*bydь jakoby utworzonym od
*by- < *bhū- na podobnej zasadzie jak
*ljudъ ‘lud’ utworzono od
*leuH- (oba rdzenie miały pierwotnie podobne znaczenie, por. gockie
liudan ‘rosnąć’, por. też
ród – rosnąć). Stworzono też (najczęściej mocno naciągane) etymologie słowiańskie dla innych nazw ludów / plemion znanych w starożytności (
Lugii, Mugilones, Galindoi, Bulanie).
Śladem dawnych wędrówek Słowian zdaje się rozmieszczenie słowiańskich
nazw plemiennych. Wyżej wspomniano już o Serbach i Chorwatach. Jednym z
plemion serbskich byli
Duklanie;
Dukla jest też nazwą miasta w powiecie krośnieńskim. Nazwa innego plemienia związanego z Serbami,
Bośniaków
(dziś mieszkających w państwie o nazwie Bośnia i Hercegowina) może mieć
swój odpowiednik w okolicach dzisiejszego Zgorzelca, gdzie w
przeszłości zamieszkiwali
Bieśniczanie (także opisywani jako
Bieżuńczanie, Biełżuczanie). Nazwa
Kijowa wywodzi się prawdopodobnie od dawnego
Kujawa; ta sama nazwa powtarza się w Polsce (
Kujawy, Kujawianie).
Na szczególną uwagę zasługują nazwy plemion słowiańskich z Wołynia i
Podola, które powtarzają się nad Łabą, w Czechach, w Polsce, na
Bałkanach. Do grupy tej należą wyżej omówionych etnonimy
Serbowie, Chorwaci, Siewierzanie, ale i szereg innych. Jednym z takich plemion są również zamieszkujący obszar Wołynia nad górnym Bugiem i górną Prypecią
Dulebowie, którzy według źródeł ruskich zostali w VI wieku ujarzmieni przez Awarów, a w 885 zostali przyłączeni do Rusi Kijowskiej. Inni
Dulebowie lub
Dudlebowie zamieszkiwali dorzecze Wełtawy i są zaliczani do plemion czeskich (cz.
Dudlebi i nazwa miejscowości
Doudleby).
Jeszcze inna gałąź Dulebów była jedną z głównych grup plemiennych
uczestniczących w wędrówkach Słowian na południe, obok Serbów i
Chorwatów. Etymologia ich etnonimu jest niejasna, najczęściej przyjmuje
się hipotezę, że staroruskie
Dulěbъ ma związek z germańskim imieniem
Deudoleifs, Dietleip, Detlef. Wskazuje się też na możliwy związek z wyrazem
dudy, por. zwłaszcza ros.
волынка ‘dudy’, które dowodzi, że instrument ten był znany na Wołyniu, być może i tamtejszym Dulebom.
Sama nazwa
Wołyń także wydaje się powtarzać w kilku miejscach
Słowiańszczyzny. Dzisiejsza forma tego wyrazu jest zniekształcona, w
staroruskim znajdujemy postać
Velynь. Oprócz
Wołynian z Wołynia istniały i inne grupy używające podobnej nazwy, o czym świadczy czeska nazwa miejscowości
Volyně, a także nazwy polskiej wyspy
Wolin i plemienia
Wolinian,
w których odnotowujemy -li- zamiast -ły- wskutek wpływu niemieckiego, w
rezultacie rozwoju fonetycznego w języku pomorskim lub w rezultacie
zbliżenia do czasownika
woleć (
on woli) lub przymiotnika
woli (od
wół). Oprócz jedynie pozornie poprawnej etymologii ‘kraj wołów’ (analogicznej do etymologii nazwy
Italia ‘kraj cieląt’, jednak niezgodnej z brzmieniem formy staroruskiej) proponowano także związek z rzeką o nazwie
Wilia (dopływ rzeki Horyń), z litew.
uolà ‘skała’, z imieniem rzekomego Wiełyna, jakoby wodza Wołynian, z wyrazem
*volь ‘pagórek’ (dziś w polskim
wole ‘wybrzuszenie na szyi’), wreszcie z nazwą etniczną Wołochów (trudne do przyjęcia z uwagi na niezrozumiały zanik -ch-).
Nazwy
Drewlanie, Drzewianie powtarzają się również na zachodzie (należący do Związku Obodrzyckiego
Drzewianie na zachodnim brzegu dolnej Łaby) i na wschodzie (
Drewlanie mieszkający nad południowymi dopływami Prypeci). Pozornie oczywista etymologia związana z wyrazem
drzewo może nie być poprawna. Istnieje bowiem hipoteza, że pierwotną postacią było
*Dregъvl′ane < *Dręgъvjane i że termin ten ma związek z etnonimem
Dregowicze. W takim wypadku obserwowalibyśmy tu nieregularny rozwój fonetyczny
*ę > e (zamiast oczekiwanego
′a), por. Lech zamiast oczekiwanego Lęch. Wyraz ten ma być dalej oparty na słowiańskim terminie
*dręgy, *dręgъve ‘trzęsawisko’ (gdyby wyraz ten zachował się był w polskim, byłby brzmiał
*drzągiew).
W różnych miejscach Słowiańszczyzny powtarzają się również nazwy
Polanie,
o etymologii związanej bądź z polem, polaną, bądź z polanem (kawałkiem
drewna przeznaczonym na opał). Znani są nie tylko wielkopolscy Polanie
znad Obry, Warty i Gopła, ale także naddnieprzańscy Polanie
zamieszkujący okolice dzisiejszego Kijowa. Badania archeologiczne, a w
szczególności pomiary antropometryczne (kraniometryczne) na
wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach nad Dnieprem i nad Wartą,
pozwalają zakładać wspólny rodowód obu tych plemion. Stwierdzono także,
że nadwarciańscy Polanie używali hełmów bojowych typu wschodniego,
takich samych jak na Kijowszczyźnie i na Wołyniu.
Istnieje na koniec grupa nazw etnicznych plemion słowiańskich na
*-itji, które L. Moszyński zinterpretował jako pochodzące od nazw odtopograficznych na
*-jane. Nazwy z takim przyrostkiem miałyby świadczyć również o migracjach Słowian: odłamem
Obodrzan, który opuścił nadodrzańskie ziemie rodzinne i zamieszkał w nowym miejscu, byliby zgodnie z tą koncepcją
Obodrzycy znad Łaby. Podobna nazwa
Obodryci
pojawia się nad Dunajem wśród Słowian Południowych, obok Narentan i
Morawian Bałkańskich; południowi Obodryci weszli później w skład
Chorwatów lub Serbów. Podobnie od
Drewlan (zob. wyżej) z południowego Polesia wywodziliby się
Dregowicze,
których nazwa występuje nie tylko między Prypecią i Berezyną oraz
bardziej na północ, w dorzeczu Dźwiny (ci Dregowicze uważani są obok
Krywiczów i
Radymiczów za przodków Białorusinów), ale i na Bałkanach (stąd i częste nazwisko
Dragović < *dręg-). Inne przykłady to wzmiankowani
wyżej Lędzanie z obszaru między Wieprzem a Pilicą i wielkopolscy
Lędzicy, Łężanie (
Łużanie) lokowani między Wisłą, Wartą i Odrą i
Łużycy (
*Lǫžitji) znad Sprewy, Łaby i Nysy Łużyckiej, wreszcie
Leszanie mieszkający w okolicach wyspy Uznam i
Lesicy lokowani na zachód od nich (nazwy z końcówką -e, tj.
Obodrzyce, Lędzice, Łużyce, Lesice są późniejszego pochodzenia). Etnonimy
Dziadoszanie i
Dziadoszyce z okolic Szprotawy i Głogowa są natomiast używane zamiennie i możliwe, że odnosiły się do tego samego plemienia.
Dane bibliograficzne pozycji literatury wzmiankowanych na tej witrynie podano w zestawieniu
na tej stronie.
Dalsza lektura
Oto lista innych artykułów autora, opublikowanych na tej witrynie i wiążących się z omawianymi tu zagadnieniami:
Uwaga: Żaden z artykułów przedstawionych na tej witrynie nie
ma formy ostatecznej. Wprowadzane są do nich zmiany i uzupełnienia,
czasem drobne, czasem bardzo istotne.