Strony wciąż aktualne...

czwartek, 4 marca 2021

Etymologia słowa ksiądz

Kamil Pawlicki

Studiował kierunek Filologia klasyczna w Uniwersytet Warszawski


Jaka jest etymologia słowa ksiądz?



Słowo ksiądz w języku staropolskim oznaczało nie tylko ‘duchowny chrześcijański’, ale też ‘książę, wódz; pan’. To drugie znaczenie było wcześniejsze. Znaczenie ‘duchowny, kapłan’ jest innowacją zachodniosłowiańską, związaną ze średniowiecznym tytułowaniem osób duchownych - zwracano się do nich 'panie, władco', co było kalką łacińskiego dominus 'pan', używanego również w tytułowaniu duchownych.

Słowo ksiądz wywodzi się z prasłowiańskiego *kъnędzь (wcześniej *kъnęgъ) ‘panujący, władca, książę’. Język prasłowiański zapożyczył to słowo z któregoś z dialektów zachodniogermańskich. Forma pragermańska brzmiała *kuningaz ‘król’, od niej pochodzą między innymi staro-wysoko-niemieckie kuning, dzisiejsze niemieckie König ‘król’, angielskie king ‘król’.


Forma *kuningaz pochodziła z od słowa *kunja- ‘rodzina, ród’, a zatem *kuningaz oznaczał pierwotnie ‘człowiek ze (szlachetnego) rodu’.


Pragermańskie *kunja- pochodzi z praindoeuropejskiego rdzenia *ǵenh11- ‘rodzić’. W języku pragermańskim *g zostało ubezdźwięcznione do *k (tzw. prawo Grimma - Prawo Grimma – Wikipedia, wolna encyklopedia).


Od rdzenia *ǵenh11- pochodzi także wiele słów łacińskich (w których jest g, nie k, bo w łacinie nie było takiego ubezdźwięcznienia, jak w pragermańskim), np.:

- genus, dopełniacz generis ‘ród, gatunek, rodzaj’, a stąd starofrancuskie gendre, które zostało zapożyczone do angielskiego jako gender ‘rodzaj’

- generāre ‘rodzić, tworzyć’, stąd pol. generować

- generātor ‘rodzic, ojciec rodu’, stąd pol. generator

- generātiō 'pokolenie', stąd pol. generacja

- genitālis ‘związany z prokreacją’, stąd pol. genitalia

- genius ‘duch opiekuńczy’, stąd pol. geniusz

- generālis ‘należący do gatunku, ogólny’, stąd pol. generalny, a ze skróconego angielskiego captain general mamy dziś w pol. słowo generał


Od rdzenia *ǵenh11- pochodzą także słowa greckie (też - podobnie jak w łacinie - z g, nie z k):

- génesis ‘stworzenie, początek’

- geneá ‘urodzenie, potomstwo’, a stąd pol. słowo gen ‘odcinek DNA’

- genealogía ‘nauka o pochodzeniu’


Wracając do polskiego księdza – od niego zostało też utworzone słowo księżyc – dosłownie ‘syn księdza’, czyli ‘syn władcy’.


Początkowo mieliśmy więc trzy pokrewne słowa:

1. ksiądz ‘władca, pan’

2. książę ‘młody pan’ – przyrostek -ę tworzył nazwy istot niedorosłych, jak dziecię, kurczę, źrebię (pierwotnie książę to rodzaj nijaki)

3. księżyc ‘syn władcy, syn pana’ – przyrostek -ic/-yc oznaczał czyjegoś syna, np. od król - królewi(c), od pan - panic(z), od starosta - starościc, od wojewoda - wojewodzic. Autor Kazań świętokrzyskich (XIV w.) Księżycem nazywa nowo narodzonego Jezusa.


Stopniowo znaczenie każdego z tych słów się zmieniło:

1. ksiądz ‘duchowny chrześcijański’

2. książę ‘władca, pan’

3. księżyc ‘naturalny satelita Ziemi’


Ksiądz zaczął oznaczać osobę duchowną, zatem miejsce dawnego księdza zajął książę - zaczął oznaczać po prostu władcę, już nie - młodego władcę.

A naturalnego satelitę Ziemi nazywano w języku prasłowiańskim słowem *měsęcь (stąd polskie miesiąc) lub *luna (stąd polskie łuna). Słowem księżyc zaczęto go określać tylko w języku polskim. Dlaczego?

Wiesław Boryś uważa, że ta zmiana znaczeniowa mogła mieć związek z czcią okazywaną Księżycowi przez Słowian, i że pierwotnie słowo księżyc odnosiło się zapewne tylko do Księżyca „młodego” (tzn. na nowiu), i dopiero z czasem zaczęła oznaczać Księżyc w ogóle.

Natomiast Krystyna Długosz-Kurczabowa twierdzi, że to znaczenie miało oparcie w następującej metaforze: “wielki ksiądz, magnus dominus, to Słońce, natomiast mały ksiądz to Księżyc”.



źródła:

W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2005.

K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008.

M. de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and other Italic Languages, Leiden-Boston 2008.

S. Pronk-Tiethoff, The Germanic loanwords in Proto-Slavic, Amsterdam-New York 2013, s. 134-135.



https://pl.quora.com/



Brak komentarzy:

Prześlij komentarz