Kamil Pawlicki
Studiował kierunek Filologia klasyczna w Uniwersytet Warszawski
Jaka jest etymologia słowa ksiądz?
Słowo ksiądz w języku staropolskim oznaczało nie tylko ‘duchowny chrześcijański’, ale też ‘książę, wódz; pan’. To drugie znaczenie było wcześniejsze. Znaczenie ‘duchowny, kapłan’ jest innowacją zachodniosłowiańską, związaną ze średniowiecznym tytułowaniem osób duchownych - zwracano się do nich 'panie, władco', co było kalką łacińskiego dominus 'pan', używanego również w tytułowaniu duchownych.
Słowo ksiądz wywodzi się z prasłowiańskiego *kъnędzь (wcześniej *kъnęgъ) ‘panujący, władca, książę’. Język prasłowiański zapożyczył to słowo z któregoś z dialektów zachodniogermańskich. Forma pragermańska brzmiała *kuningaz ‘król’, od niej pochodzą między innymi staro-wysoko-niemieckie kuning, dzisiejsze niemieckie König ‘król’, angielskie king ‘król’.
Forma *kuningaz pochodziła z od słowa *kunja- ‘rodzina, ród’, a zatem *kuningaz oznaczał pierwotnie ‘człowiek ze (szlachetnego) rodu’.
Pragermańskie *kunja- pochodzi z praindoeuropejskiego rdzenia *ǵenh11- ‘rodzić’. W języku pragermańskim *g zostało ubezdźwięcznione do *k (tzw. prawo Grimma - Prawo Grimma – Wikipedia, wolna encyklopedia).
Od rdzenia *ǵenh11- pochodzi także wiele słów łacińskich (w których jest g, nie k, bo w łacinie nie było takiego ubezdźwięcznienia, jak w pragermańskim), np.:
- genus, dopełniacz generis ‘ród, gatunek, rodzaj’, a stąd starofrancuskie gendre, które zostało zapożyczone do angielskiego jako gender ‘rodzaj’
- generāre ‘rodzić, tworzyć’, stąd pol. generować
- generātor ‘rodzic, ojciec rodu’, stąd pol. generator
- generātiō 'pokolenie', stąd pol. generacja
- genitālis ‘związany z prokreacją’, stąd pol. genitalia
- genius ‘duch opiekuńczy’, stąd pol. geniusz
- generālis ‘należący do gatunku, ogólny’, stąd pol. generalny, a ze skróconego angielskiego captain general mamy dziś w pol. słowo generał
Od rdzenia *ǵenh11- pochodzą także słowa greckie (też - podobnie jak w łacinie - z g, nie z k):
- génesis ‘stworzenie, początek’
- geneá ‘urodzenie, potomstwo’, a stąd pol. słowo gen ‘odcinek DNA’
- genealogía ‘nauka o pochodzeniu’
Wracając do polskiego księdza – od niego zostało też utworzone słowo księżyc – dosłownie ‘syn księdza’, czyli ‘syn władcy’.
Początkowo mieliśmy więc trzy pokrewne słowa:
1. ksiądz ‘władca, pan’
2. książę ‘młody pan’ – przyrostek -ę tworzył nazwy istot niedorosłych, jak dziecię, kurczę, źrebię (pierwotnie książę to rodzaj nijaki)
3. księżyc ‘syn władcy, syn pana’ – przyrostek -ic/-yc oznaczał czyjegoś syna, np. od król - królewi(c), od pan - panic(z), od starosta - starościc, od wojewoda - wojewodzic. Autor Kazań świętokrzyskich (XIV w.) Księżycem nazywa nowo narodzonego Jezusa.
Stopniowo znaczenie każdego z tych słów się zmieniło:
1. ksiądz ‘duchowny chrześcijański’
2. książę ‘władca, pan’
3. księżyc ‘naturalny satelita Ziemi’
Ksiądz zaczął oznaczać osobę duchowną, zatem miejsce dawnego księdza zajął książę - zaczął oznaczać po prostu władcę, już nie - młodego władcę.
A naturalnego satelitę Ziemi nazywano w języku prasłowiańskim słowem *měsęcь (stąd polskie miesiąc) lub *luna (stąd polskie łuna). Słowem księżyc zaczęto go określać tylko w języku polskim. Dlaczego?
Wiesław Boryś uważa, że ta zmiana znaczeniowa mogła mieć związek z czcią okazywaną Księżycowi przez Słowian, i że pierwotnie słowo księżyc odnosiło się zapewne tylko do Księżyca „młodego” (tzn. na nowiu), i dopiero z czasem zaczęła oznaczać Księżyc w ogóle.
Natomiast Krystyna Długosz-Kurczabowa twierdzi, że to znaczenie miało oparcie w następującej metaforze: “wielki ksiądz, magnus dominus, to Słońce, natomiast mały ksiądz to Księżyc”.
źródła:
W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2005.
K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008.
M. de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and other Italic Languages, Leiden-Boston 2008.
S. Pronk-Tiethoff, The Germanic loanwords in Proto-Slavic, Amsterdam-New York 2013, s. 134-135.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz